(KTSG Online) – Liên Hợp Quốc (LHQ) mới đây chính thức “bấm nút” khởi động hệ thống giao dịch carbon toàn cầu mới, thay thế cho cơ chế cũ của Nghị định thư Kyoto bằng việc phê duyệt quy tắc hành động đầu tiên thuộc Điều 6.4 của Thỏa thuận Paris. Tuy nhiên, cũng đã có những cảnh báo hệ thống mới đứng trước nguy cơ bị giảm sút uy do gần 1 tỉ “tín chỉ carbon ảo” thừa hưởng từ cơ chế cũ.
- Nhiều hãng hàng không đàm phán mua tín chỉ carbon từ Việt Nam
- Thị trường carbon rừng đang dần hoàn thiện khung pháp lý
Cơ chế Tín chỉ của Thỏa thuận Paris (PACM), được thiết lập theo Điều 6.4, là cơ chế tín chỉ carbon mới với mức độ toàn vẹn cao của LHQ, được thiết kế rõ ràng để thay thế Cơ chế Phát triển Sạch (CDM) từ thời Nghị định thư Kyoto. Cơ chế CDM cũ đã đăng ký hơn 7.800 dự án từ năm 2006 đến 2020.
Quy tắc hành động đầu tiên được phê duyệt nhắm vào các dự án năng lượng tái tạo, đặc biệt là các dự án điện gió và điện mặt trời quy mô nhỏ tại các nước đang phát triển. Quy tắc này giúp chuyển trạng thái từ việc thảo luận sang thực thi, cung cấp một lộ trình rõ ràng để các dự án này tạo ra các tín chỉ có thể giao dịch quốc tế, theo trang tin Carbon Herald.
Đây là một bước đi quan trọng, vì Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cho biết việc triển khai năng lượng tái tạo ở các nền kinh tế đang phát triển cần phải tăng gấp ba lần vào năm 2030 để phù hợp với mục tiêu net-zero toàn cầu và cơ chế Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) của cơ quan này. Mục tiêu trước mắt của LHQ là đảm bảo chỉ những tín chỉ đã được xác minh, có chất lượng cao mới được tham gia vào thị trường đang tăng tốc nhanh chóng này.
Các chuyên gia dự đoán nhu cầu tín chỉ carbon toàn cầu có thể đạt 2 tỉ tấn vào năm 2030 và lên tới 13 tỉ tấn vào năm 2050.
Mở khóa tín chỉ khí hậu
Điều 6.4 đại diện cho một cơ chế hợp tác tự nguyện trong Thỏa thuận Paris, cho phép một quốc gia tài trợ các dự án giảm phát thải ở một quốc gia khác và tính những khoản giảm đó vào mục tiêu khí hậu của chính mình, theo United Nation Climate Change (một cơ quan của LHQ). Cơ chế này được thiết kế để ngăn chặn việc tính trùng các khoản giảm phát thải, cải thiện tính minh bạch thông qua giám sát chặt chẽ và xây dựng lòng tin giữa các quốc gia phát triển và đang phát triển. Hệ thống cũng phân bổ một phần tiền thu được cho quỹ thích ứng dành cho các nước đang phát triển.
Tác động tài chính của hệ thống này là rất lớn. Ngân hàng Thế giới ước tính rằng cơ chế hợp tác NDC theo Điều 6.4 có thể giúp tạo ra 5 tỉ tấn cắt giảm phát thải hàng năm vào năm 2030 và mở khóa khoảng 250 tỉ đô la tài chính khí hậu mỗi năm. Dòng vốn này là rất cần thiết, vì các ước tính chuyên gia cho thấy các nước đang phát triển cần từ 3,1-3,5 nghìn tỉ đô la hàng năm vào năm 2035 để đáp ứng các mục tiêu đầu tư và thích ứng khí hậu của họ.
Để giải quyết khoảng cách này, các nền kinh tế tại Hội nghị lần thứ 29 các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP29) tại Baku, Azerbaijan năm ngoái đã đồng ý về một mục tiêu tài chính khí hậu toàn cầu mới sau năm 2025, cam kết tăng cường tài trợ cho các nước đang phát triển lên ít nhất 1,3 nghìn tỉ đô la mỗi năm vào năm 2035 từ các nguồn công và tư. Các nước phát triển sẽ dẫn đầu việc huy động này bằng cách cam kết 300 tỉ đô la hàng năm, mở rộng đáng kể so với mục tiêu 100 tỉ đô trước đó.
Do đó, việc ra mắt PACM được kỳ vọng sẽ tạo niềm tin vào thị trường carbon rộng lớn hơn. Trang tin CarbonCredits.com trích nghiên cứu của McKinsey & Company cho hay thị trường carbon tự nguyện trị giá khoảng 2 tỉ đô la vào năm 2023 nhưng được dự đoán sẽ vượt qua 100 tỉ đô la vào năm 2030, phần lớn được thúc đẩy bởi giao dịch theo Điều 6.4. Hệ thống được LHQ hậu thuẫn này đặc biệt hấp dẫn đối với hơn 160 quốc gia có cam kết net-zero và khoảng 60% công ty toàn cầu đã sử dụng hoặc có kế hoạch sử dụng tín chỉ carbon để đạt được mục tiêu khí hậu của họ.
Các nước đang phát triển được kỳ vọng sẽ hưởng lợi nhiều nhất, với nhiều quốc gia sở hữu tiềm năng đáng kể cho các dự án năng lượng tái tạo và tái trồng rừng. Chỉ riêng châu Phi đã có thể cung cấp tới 30% tín chỉ carbon chất lượng cao của thế giới vào năm 2030, tạo ra hàng tỷ đô la doanh thu mới cho tăng trưởng xanh.
Sự mở rộng này hỗ trợ các mục tiêu Môi trường, Xã hội và Quản trị (ESG), vì các dự án năng lượng tái tạo ở Châu Á và Châu Phi – như trang trại điện mặt trời và điện gió – mang lại các lợi ích đi kèm như tạo việc làm và không khí sạch hơn.
Rủi ro “bình mới rượu cũ”
Bất chấp sự lạc quan của thị trường, một rào cản lớn đang đe dọa tính toàn vẹn của PACM ngay từ khi thành lập. Đó là sự chuyển đổi của hàng ngàn dự án cũ từ CDM. Vấn đề, như được phân tích chi tiết trong báo cáo của Carbon Market Watch (tổ chức nghiên cứu phi chính phủ, độc lập do EU tài trợ) vào tháng 4 năm 2025, là các dự án này hiện đủ điều kiện phát hành các tín chỉ được đổi thương hiệu phù hợp với Thỏa thuận Paris, mặc dù CDM đã nổi tiếng về thành tích khí hậu kém cỏi kéo dài.
Phân tích của Carbon Market Watch cho thấy, trong đợt tín chỉ đầu tiên dự kiến được phát hành theo Điều 6.4, tỉ lệ cấp tín chỉ quá mức cao đến mức chỉ một trong mỗi 26 tín chỉ được cấp có khả năng đại diện cho việc giảm phát thải thực tế. Điều này cho thấy PACM có một “khởi đầu không mấy tốt đẹp.” Vấn đề cấp tín chỉ quá mức này được làm rõ qua dự án CDM đầu tiên chuyển đổi thành công sang thị trường Điều 6.4. Đó là PoA 10415 – một chương trình hoạt động bếp đun sạch ở Myanmar.
Phân tích dữ liệu của dự án này trong giai đoạn 2021 đến 2022 cho thấy họ có kế hoạch phát hành số lượng tín chỉ cao gấp 26 lần so với mức được chứng minh bằng tài liệu khoa học được đánh giá ngang hàng. Các dự án bếp đun sạch, mặc dù mang lại lợi ích xã hội như giảm ô nhiễm không khí trong nhà, thường không đáng tin cậy trong việc ước tính lượng phát thải được giảm thiểu; một nghiên cứu được đánh giá ngang hàng năm 2024 đã phát hiện ra rằng phương pháp luận CDM cụ thể được sử dụng cho dự án này (AMS-II.G) có liên quan đến mức độ cấp tín chỉ quá mức cao nhất.
Ngoài ra, mặc dù đã quá muộn để ngăn chặn sự chuyển đổi CDM, tổ chức này vẫn nhấn mạnh rằng Cơ quan Giám sát Điều 6.4 nên hành động khẩn cấp để đảm bảo rằng từ năm 2026 trở đi, các dự án chuyển đổi hoàn toàn tuân thủ Thỏa thuận Paris, bằng cách sửa đổi các phương pháp luận liên quan hoặc tuyên bố một số phương pháp luận không tương thích với việc cấp tín chỉ theo PACM. Nếu không, PACM có nguy cơ trở thành “sự tiếp nối của một di sản độc hại gây thảm họa cho khí hậu,” như là một lời cảnh báo gay gắt cho tất cả những người mua tiềm năng.
Có thể nói, những thách thức vẫn còn trước khi hệ thống mới đạt quy mô đầy đủ, bao gồm việc phê duyệt các quy tắc hành động khác phức tạp hơn cho các lĩnh vực như lâm nghiệp, nông nghiệp và công nghiệp. Cơ quan Giám sát của Điều 6.4 của LHQ dự kiến sẽ nhóm họp lại trước khi COP30 diễn ra tại Belém, Brazil (từ ngày 10 đến 21 tháng 11) để có thể phê duyệt thêm các quy tắc hành động.
Theo CarbonCredits.com, Carbon Herald, UN Climate Change và Carbon Market Watch
